شرح مختصر دعای مکارم الاخلاق/ گفتار هجدهم: پرهیز از دشمنی و کوشش برای اتحاد و همدلی

در ایام ماه مبارک رمضان امسال، یادگار گرامی امام آيت الله سید حسن خمینی طی سلسله یادداشت هایی، به اختصار به شرح دعای مکارم الاخلاق می پردازد.

به گزارش پايگاه اطلاع رساني آستان، امروز بخش هجدهم این یادداشت ها تحت عنوان «پرهیز از دشمنی و کوشش برای اتحاد و همدلی»، از نظر مخاطبان ارجمند می گذرد:

 

بسم الله الرحمن الرحیم

‏امام زین العابدین علیه السلام در این فراز از دعای شریف مکارم الاخلاق، از خدا درخواست شیوه صالحانه و روش پرهیزگارانه داشت برای اجرای عدالت و دادگستری، فرونشاندن خشم و غضب، ایجاد همدلی و اتحاد به جای تفرقه و انشقاق، و اصلاح و از بین بردن اختلافات و دشمنی‌هایی که بین افراد روی می‌دهد:‏

‏«اللهم صل علی محمد و آله و حلّنی بحیله الصالحین و البسنی زینه المتقین فی بسط العدل و کظم الغیظ و اطفاء النائره و ضم اهل الفُرقه و اصلاح ذات البین و…»‏

بار خدایا! به حضرت محمد و خاندانش درود فرست و زیور صلاحیت و لباس تقوا بر من بپوشان، تا عدالت به پا دارم و از فوران غیظ جلوگیری و آتش خشم را فرو نشانم و پراکندگان را متحد و اختلاف بین افراد را اصلاح کنم.

در گفتار هفدهم درباره بخش اول این فراز نکته‌هایی بیان شد. در این مجال اما درباره کظم غیظ و اطفاء نائره و ضم اهل الفرقه و اصلاح ذات البین نکاتی در پی خواهد آمد.‏

‏«کظم غیظ» نگه داشتنِ غضبِ پنهان در نهاد آدمی است و ابراز نکردن ناراحتی و بیان نکردن خشم و غضب، چه به صورت رفتاری و چه به صورت گفتاری است. «غیظ» به ناراحتی و بغض شدید گفته می‌شود. «اطفاء» به معنی فرونشاندن و خاموش کردن است. «نائره» به لهیبِ آتش و شعله گفته می‌شود و در اینجا منظور شعله‌های خشم و دشمنی و بغض است. «ضمّ» به معنای برقراری اتحاد و مهر و محبت بین دلهایی است که از هم بغض دارند و «فُرقه» به افتراق و اختلاف گفته می‌شود و منظور از «اهل الفُرقه» کسانی است که به دلیل ناراحتی و کدورت، دچار اختلاف و تفرقه شده اند. «اصلاح» در اینجا به معنی برقراری صلح و آشتی است و «اصلاح ذات البین» به اصلاحِ فساد و رفع ناراحتی بین افراد یا دسته ای، و همچنین به خاموش کردن فتنه و غضب بین آنها و ایجاد الفت و محبت نیز گفته می‌شود. (ریاض السالکینر ج۳ر ص۳۴۳)

مرحوم سید علی خان، شارح صحیفه سجادیه با برشمردن «کظم غیظ» از مکارم اخلاقی و معالی رفتاری، می‌نویسد: هرچند که در فضیلت کظم غیظ و فرو خوردنِ خشم، روایات و احادیث فراوانی داریم ولی اگر تنها آیه شریفه: «و الکاظمین الغیظ و العافین عن الناس و الله یحب المحسنین» (تقوا پیشه گان کسانی هستند که… خشم خود را فرو می‌خورند از لغزش‌های مردم در می‌گذرند. اینان نیکوکاراند و خدا نیکوکاران را دوست دارد.ر سوره آل عمران آیه ۱۳۴) در فضل و کمال و برتریِ کظم غیظ آمده بود، کفایت می‌کرد. (ریاض السالکینر ج۳ر ص۳۴۰)

فرو نشاندن خشم و غضب از جمله راه‌های کسب قرب الهی و جلبِ قلوب مردم است(ر.ک: کافیر ج۲ ص۱۱۰) و این سجیه اخلاقی باعث می‌شود آدمی علاوه بر اینکه بر نفس خود امیر شود و آنرا در کنترل آورد، نزد مردم نیز به کرامت و بزرگواری شناخته شود. خشم و غضب طبق روایات مأثوره از حضرات معصومین علیهم السلام کلید تمامی شرور شمرده شده و به آتشی تشبیه شده که هر کس آنرا فرو نشاند، بر آن کنترل یافته و هر کس بر آن لگام نزند، خود اولین کسی است که در شعله‌های آن خواهد سوخت. (ر.ک: غررالحکم و دررالکلمر ص۴۵۹) ‏

امام خمینی درباره غضب و آثار سویی که ممکن است به دنبال داشته باشد، می‌نویسد: بیشتر فتنه‌های بزرگ و کارهای فجیع در اثر غضب و اشتعال آن واقع شده. انسان در حال سلامت نفس باید خیلی خوفناک باشد از حال غضبناکی خود. و اگر دارای این آتش فروزان است، در وقتی که حالت سکونت از برای نفس است در صدد علاج برآید و با تفکر در مبادی آن و مفاسد آن در حال اشتداد و آثار و مفاسد آن در اخر امر بلکه خود را نجات دهد. فکر کند قوه‌ای را که خدای تعالی برای حفظ نظام عالم و بقای نوع و شخص و ترتیب نظام عایله و تمشیت بنی الانسان و حفظ حدود و حقوق مرحمت فرموده، و در سایه آن باید نظام ظاهر و باطن و عالم غیب و شهادت اصلاح شود، اگر انسان در خلاف آن و بر ضد مطلوبات حق تعالی و خلاف مقاصد الهی صرف کند، چه قدر خیانت کرده و مستحق چه ملامت‌ها و عقوبت‌هایی است… پس از آن تفکر کند در مفاسد اخلاقی و اعمالی که از غضب تولید شود؛ آثار این خلق ناهنجار است که هر یک ممکن است انسان را تا ابد مبتلا کند: در دنیا گرفتار زحمت و بلیه نماید، و در آخرت گرفتار عذاب و عقاب. (شرح چهل حدیثر ص۱۳۷)‏

بدین جهت است که امام زین العابدین علیه السلام از خدا درخواست فرونشاندن غیظ و کنترلِ آتشِ خشم و غضب دارد. شعله‌های خشم و غضب می‌تواند بنیان بسیاری از دوستی‌ها و خویشاوندی‌ها و مجتمع‌ها را ویران، و دشمنی‌ها و فتنه‌های زیادی بر پا کند. از این رو امام صادق علیه السلام توصیه می‌کنند که با مهربانی و اکرام و اطعامِ خویشان و اطرافیان، آتشِ فتنه و دشمنی را خاموش کنند: «اطفئوا نائرة الضغائن باللحم و الثریر» (بحارالانوارر ج۶۳ر ص۸۳). از دیگر اموری که می‌تواند مانع ایجاد کدورت و دشمنی بیشتر شود، تصمیم گیری و اقدام نکردن در حال غضب یا خشم شدید است. در دین مبین اسلام تاکید فراوان شده از اقدام و تصمیم هنگام غضب و خشم پرهیز شود چونکه غضب و خشم، عقل را فاسد و آدمی را از تشخیص صلاح و صواب دور می‌سازد. (ر.ک: غررر ص۴۹۵)‏

از موارد دیگری که در این نیایش از درگاه حضرت سبحان درخواست شده، جایگزین کردن اتحاد و همدلی به جای تفرقه و انشقاق است. قرآن کریم در مواضع متعددی دستور به دوری از تفرقه و انشقاق داده و مردم را به اتحاد و همراهی تشویق و توصیه کرده است: «و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا» (آل عمرانر ۱۰۳) «و لا تکونوا کالذین تفرقوا و اختلفوا من بعد ما جائهم البینات و اولئک لهم عذاب الیم» (آل‌عمرانر ۱۰۵) از جمله آثار سوء تفرقه و انشقاق این است که اتحاد و همدلی بین مردم از میان رفته و جامعه پاره پاره و در معرض فروپاشی و سقوط قرار می‌گیرد. (کنزالعمالر ۸۹۴)

بخش پایانی این فراز از دعا، به «اصلاح ذات البین» اختصاص یافته است. اصلاح و برقراری آشتی بین افراد و زدودن کینه و ناراحتی از دلهای آنان، و تبدیل قهر و جدایی بین افراد به مهربانی و الفت و همدلی، از جمله خواسته‌های مطرح شده در این نیایش است. درباره پاداش و ثواب آشتی دادن بین دو یا چند نفر یا دسته‌ای از مردم با یکدیگر، پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «ألا اخبرکم بافضل من درجه الصیام و الصلوه و الصدقة اصلاح ذات البین» آیا شما را خبر ندهم به چیزی که درجه آن برتر و بالاتر از نماز و روزه و صدقه است؟ اصلاح ذات البین ثوابش از همه اینها بیشتر است. (تحف العقولر ص۲۷۴) قرآن کریم نیز سفارش به اصلاح ذات البین کرده و آنرا همسنگ با تقوای الهی و اطاعت از خدا و رسولش قرار می‌دهد: «فاتقوا الله و اصلحوا ذات بینکم و اطیعوا الله و رسوله ان کنتم مومنین» (سوره انفال آیه۱)‏